امیر علی‌شیر نوایی یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های فرهنگی، ادبی و سیاسی در تاریخ افغانستان است که نامش با هنر، شعر، سیاست و خدمت به مردم پیوند خورده است. او شاعر و نویسنده‌ای بزرگ بود، حتی سیاست‌مداری نیک‌نام، خیّر و شخصیت برجسته‌ای به شمار می‌رود که در تاریخ افغانستان تأثیری ژرف بر جای گذاشت.

تولد و کودکی

امیر علی‌شیر نوایی در سال ۸۴۴ هجری قمری (۱۴۴۱ میلادی) در هرات – یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی و فرهنگی افغانستان – به دنیا آمد. هرات در آن زمان پایتخت تیموریان بود و در اوج شکوفایی فرهنگی، علمی و هنری قرار داشت. فضای پُر رونق هرات، پرورشگاه نوابغی چون جامی، کمال‌الدین بهزاد، عبدالرحمن جامی و دیگر بزرگان بود. علی‌شیر نوایی نیز در همین فضا رشد کرد و استعداد سرشار خود را از همان کودکی آشکار ساخت. خانواده‌اش از بزرگان دربار و نزدیکان به دستگاه حکومتی تیموریان بودند و همین جایگاه اجتماعی باعث شد که او از امکانات خوب آموزشی برخوردار شود.

آموزش و پرورش

نوایی از همان آغاز، علاقه و استعداد شگفت‌انگیزی در شعر و ادب نشان داد. او به زبان‌های ترکی جغتایی و فارسی تسلط داشت و در هر دو زبان آثاری ماندگار آفرید. هرات در آن زمان مرکز دانش و هنر بود و نوایی در محضر بزرگانی چون جامی آموزش دید و از دانشمندان و ادیبان عصر بهره برد. وی در علوم دینی و ادبی تبحر داشت، و با فلسفه، موسیقی و خوشنویسی نیز آشنایی کامل پیدا کرد.

جایگاه سیاسی و خدمات اجتماعی

امیر علی‌شیر نوایی در دستگاه حکومتی تیموریان به مقامات بلند رسید و از جمله وزیر و مشاور سلطان حسین بایقرا شد. او در کنار فعالیت‌های سیاسی، به ساختن بناها، مدارس، مساجد، کاروان‌سراها و کتابخانه‌ها اهتمام فراوان ورزید. در تاریخ ثبت شده است که بیش از سیصد بنای عام‌المنفعه به دستور او ساخته شد که بسیاری از آنها در هرات قرار داشت. این اقدامات او باعث شد که هرات در قرن نهم هجری به یکی از شکوفاترین شهرهای جهان اسلام بدل شود.

آثار ادبی

نوایی در عرصه ادبیات، یکی از پیشگامان بزرگ زبان ترکی جغتایی به شمار می‌رود. او نخستین کسی بود که این زبان را به سطح یک زبان ادبی بلند ارتقا داد و ثابت کرد که ترکی نیز همچون فارسی و عربی قابلیت بیان مفاهیم والای عرفانی، عاشقانه و اجتماعی را دارد. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• خمسۀ علی‌شیر نوایی شامل پنج مثنوی بزرگ: حیرت‌الابرار، فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سبعۀ سیاره، سدی اسکندری

• دیوان اشعار (به نام دیوان نوایی)

• محاکمة‌اللغتین (کتابی در مقایسه زبان فارسی و ترکی و اثبات توانایی زبان ترکی در بیان مفاهیم ادبی)

• مجالس‌النفایس (تذکره‌ای مهم دربارۀ شاعران)

رابطه با بزرگان عصر

نوایی رابطه‌ای نزدیک و دوستانه با عبدالرحمن جامی – شاعر و عارف بزرگ – داشت و این دو شخصیت بزرگ همواره در کنار هم به رشد فرهنگ و ادب افغانستان کمک کردند. نام هر دو در تاریخ ادبیات در کنار هم درخشیده است.

شخصیت و اندیشه

نوایی شخصیتی دین‌مدار، خیرخواه و نیکوکار بود. او همواره به یاری نیازمندان و فقرا می‌شتافت و ثروت و قدرت خود را در خدمت مردم قرار می‌داد. در شعرهایش مفاهیم اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و انسانی را بازتاب داده است.

وفات

امیر علی‌شیر نوایی در سال ۹۰۶ هجری قمری (۱۵۰۱ میلادی) در هرات درگذشت. مرقد او در همین شهر قرار دارد و تا امروز زیارتگاه دوستداران فرهنگ و ادب است.

میراث ماندگار

نوایی به عنوان شاعر و نویسنده‌ای بزرگ در افغانستان شناخته می‌شود، و به عنوان یک مصلح اجتماعی، سیاست‌مدار مدبر، معمار فرهنگ و هنر و حامی علم و دانش در تاریخ کشور نیز جایگاهی ویژه دارد. او زبان و ادبیات ترکی جغتایی را اعتلا بخشید، اما در عین حال در ادبیات فارسی نیز آثاری مهم بر جای گذاشت. خدمات اجتماعی و فرهنگی او به هرات، این شهر را در زمان تیموریان به یکی از مراکز درخشان تمدن اسلامی بدل کرد.

به همین دلیل، امیر علی‌شیر نوایی یکی از مفاخر بزرگ افغانستان است که نامش همواره با فرهنگ، هنر، ادب و خدمت به مردم پیوند خورده است.